بررسی زمینه‌های شکل‌گیری و بالندگی فقه حکومتی در اندیشۀ امام خمینی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، دانش اجتماعی مسلمین، دانشگاه باقرالعلوم(ع)، قم، ایران

2 دانشیار، گروه جامعه‌شناسی، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ایران

10.22081/jsj.2025.76777

چکیده

در یک تقسیم‌بندی، می‌توان قائل بود که علم فقه در طول تاریخ خود به لحاظ رویکردی، سه رویکرد شاخص را تجربه کرده است: فقه فردی، فقه اجتماعی و فقه حکومتی. هر سه رویکرد به فقه، همچنان حیات داشته و در نسبتی مشخص با یکدیگر قرار دارند. پژوهش حاضر با بررسی سیر تکوین و تطور علم فقه، زمینه‌های شکل‌گیری و ارتقاء فقه حکومتی را بررسی می‌کند. رویکرد حکومتی به فقه، در امام خمینی به اوج بالندگی نظری و عملی خود می‌رسد و این پژوهش درصدد بررسی زمینه‌های این اوج‌گیری است. در این راستا به طور مجزا، هر کدام از این رویکردها به فقه مورد بررسی قرار گرفته و منطق تقسیم‌بندی فوق تشریح شده است. سپس بر طبق داده‌های حاصل از مطالعۀ کتابخانه‌ای، با روش توصیفی- تحلیلی و نیز تحلیل داده‌های حاصل از مصاحبه با کارشناسان با روش تحلیل مضمون، نشان داده شد که «مواجهه با دولت مدرن»، «پیوند مترقی فقه با مبانی خود» در حکمت صدرایی در اندیشۀ امام خمینی، «تسلط بر حوزۀ قدرت و فهم مناسبات آن» و درنهایت، «ویژگی‌های فردی امام خمینی» و صفت مهم «جامعیت» ایشان، از دلایل اصلی اوج‌گیری بالندگی فقه حکومتی در ایشان است.

کلیدواژه‌ها


ابن بطوطه، محمد بن عبدالله (بی‌تا). سفرنامۀ ابن بطوطه. ترجمه محمدعلی موحد. تهران: کارنامه.
اکبری، امیر (1389). همانندی دیوان‌سالاری سلجوقیان با دیوان‌سالاری ساسانیان و اهمیت نقش وزیر در میان دو دولت. مسکوبه، شماره 13.
بحرانی، یوسف (بی‌تا). لؤلؤه البحرین. تحقیق: سیدمحمدصادق بحرالعلوم. نجف: نعمان.
بلک، آنتونی (1386). تاریخ اندیشه سیاسی اسلام. ترجمه محمدحسین وقار. تهران: اطلاعات.
پارسانیا، حمید (1395). مرگ جامعه‌شناسی؛ احیای فقه به‌مثابه معرفت علمی اجتماعی. صدرا، شماره ۱۷.
پارسانیا، حمید (1398). درس‌گفتارهای روش‌شناسی دانش اجتماعی مسلمین. قم: عتبۀ عباسیه.
جعفریان، رسول (1375). سلطان محمد خدابنده، علامه حلّی و رواج تشیع در قرن هشتم. نامۀ مفید، شمارۀ 7.
جوادی آملی، عبدالله (1402). علم دینی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
حسینی‌زاده، سید محمدعلی (1380). محقق کرکی و دولت صفوی. علوم سیاسی، شمارۀ 13.
حکمت، علی‌اصغر (1389). فارابی فیلسوف غریب. تهران: نشر علم.
خامنه‌ای، سیدعلی (1391). مدح خورشید. تهران: انقلاب اسلامی.
خمینی، سید روح‌الله (1386). صحیفۀ امام. تهران: نشر معراج، ج21، 17.
رهدار، احمد (1389). درس‌گفتار فقه سیاسی. تهران: روزگار نو.
رهدار، احمد (1390). غرب‌شناسی علمای شیعه. تهران: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
سبحانی، جعفر (1387). تاریخ فقه و فقهای امامیه. تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
ستوده، حمیدرضا (1385). پابه‌پای آفتاب‏‏. تهران: نشر پنجره.
سلیمانی بهبهانی، عبدالرحیم؛ صدیقی، حسین (1393). روش‌‎شناسی کلامی شیخ مفید. کلام اسلامی، شمارۀ 91، ص129-151.
صافی، لطف‌الله (1372). داوری میان شیخ صدوق و شیخ مفید. قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.
طاهرزاده، اصغر (1391). سلوک ذیل شخصیت امام خمینی. اصفهان: لب المیزان.
علی‌محمدی، محمدعلی (1398). درس‌گفتار فقه دولت اسلامی. اصفهان: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه.
غلامی، نجفعلی؛ میراحمدی، منصور (1393). فقه فردی و فقه حکومتی، بایسته‌ها و کاستی‌ها. سیاست متعالیه،
شماره 4.
لک‌زایی، رضا (1387). انقلاب متعالی: انقلاب اسلامی و جهت‌گیری فلسفی آن در چارچوب حکمت متعالیه. پگاه حوزه، شماره 248.
مبلغی، احمد (1393). نحوه ابتناى فقه سیاسى بر حکمت‌ متعالیه. علوم انسانی اسلامی صدرا، شماره 9.
مدرسی طباطبائی، حسین (1362). زمین در فقه اسلامی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ج1.
مرتضوی، منوچهر (1385). مسائل عصر ایلخانان. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
مشکانی، عباسعلی (1392). فقه حکومتی، نرم‌افزار توسعۀ انقلاب اسلامی. مطالعات انقلاب اسلامی، 10(32).
مطهری، مرتضی (1389). خدمات متقابل اسلام و ایران. تهران: صدرا.
مؤمنی، صمد (1398). مقایسه رویکردهای ابن مقفع و جاحظ بصری در معرفی فرهنگ و تمدن ساسانی به خلافت عباسی. مطالعات ادبیات تطبیقی، شمارۀ 50، ص261-288.
نامداری، روح‌الله (1397). خمینی: پدیدۀ پیچیدۀ انسانی. قم: دفتر نشر معارف.
واعظی، احمد (1398). رویکردهای فقهی؛ فقه فردی، فقه نظام‌های اجتماعی، فقه حکومتی. قم: بوستان کتاب.
وجدانی، مصطفی (1376). ‏‏سرگذشت‌های ویژه از زندگی امام خمینی‏‏. تهران: پیام آزادی.