درآمدی بر فقه فرهنگ با رویکرد نظامات؛ چیستی، چگونگی و نظام مسائل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری، گروه فقه جامعه و فرهنگ، مرکز فقهی ائمّه اطهار(ع)، قم، ایران.

10.22081/jsj.2025.76778

چکیده

سوال اصلی پژوهش حاضر این است که با نظر به فرهنگ به عنوان یک نظام اجتماعی، فقه فرهنگ چیست و چگونه شکل می‌گیرد؟ پاسخ به این پرسش، می‌تواند مقدّمه‌ای برای فهم نسبت ثبوت و اثبات در فرهنگ دینی باشد. هدف این پژوهش معرّفی فقه فرهنگ، نظام مسائل و رویکردهای آن است و در این‌باره با استفاده از روش کتابخانه‌ای و توصیفی-انتقادی، مبانی موجود و مختار بررسی و چارچوب نهایی مطرح و بررسی شده است. در این پژوهش، معرفی فقه فرهنگ در سه محور چیستی، چگونگی و نظام مسائل بررسی شد. در محور اوّل، فرهنگ به عنوان یک نظام اجتماعی شناخته شد که بر اساس محکمات و متشابهات انسانی تکوین یافته است و لذا تعبیر به نفس فرهنگی شد. فقه فرهنگ، علم به احکام این موضوع از ادله تفصیلی است. در محور دوم، مقتضای این خصوصیات در موضوع حکم، تأسیس فقه فرهنگ با رویکرد نظامات است که در پیوند میان فقه نظام و فقه فرهنگ بحث شد. در محور سوم، ده حوزه فرهنگی معرفی شد که شامل هویت فرهنگی، روابط اجتماعی، ارتباطات اجتماعی و رسانه، فراغت‌گزینی و سبک‌زندگی، خرده‌فرهنگ‌ها، ارتباطات میان‌فرهنگی، هنر، سازمان و حکمرانی فرهنگی، حقوق فرهنگی و اقتصاد فرهنگی می‌شد. هرکدام از این ده حوزه، بخشی از تحقق مسائل فرهنگی است که به نحوی به معنا و نحوه زیست اجتماعی بشر وابسته است و به لحاظ این وابستگی ماهیت فرهنگی دارد. در نسبت میان این نظام مسائل با آن چیستی و چگونگی، دو محور در فقه فرهنگی شامل فقه نظام فرهنگی و فقه نظام مدیریت فرهنگی می‌شود. نظام فرهنگی، نظام اجتماعی و نظام مدیریت فرهنگی، نظام رفتاری ذیل آن است که در سازمان فرهنگی و حکمرانی فرهنگی تحقق دارد؛ چنان‌که در میانه بحث، فقه نظامات به دو قسم کلّی فقه نظامات اجتماعی و فقه نظامات رفتاری تقسیم شد و قسم دوم در ذیل قسم اوّل قرار گرفت. با این بیان، نمایی کلّی از فقه فرهنگ به دست می‌آید.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
احمدزاده کرمانی، روح‌الله (1390). بازاندیشی در فرهنگ و رسانه. تهران: چاپار.
اراکی، محسن (1393). فقه نظام سیاسی اسلام. قم: مجمع‌ الفکر ‌الاسلامی، ج1.
بارکر، کریس (1387). مطالعات فرهنگی، نظریه و عملکرد. ترجمه مهدی فرجی و نفیسه حمیدی. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
بک، لس؛ بنت، اندی؛ دسفور ادلز، لورا؛ گیبسون، مارگارت و همکاران (1394). مقدّمه‌ای بر جامعه‌شناسی فرهنگی. ترجمه غلامرضا حدّاد. تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
تاوز، روث (1396). درآمدی پیشرفته بر اقتصاد فرهنگی. ترجمه احتشام رشیدی و انسیه ابری. تهران: تیسا.
جنکیز، ریچارد (1394). هویت اجتماعی. ترجمه تورج یاراحمدی. تهران: پردیس دانش.
جوادی آملی، عبدالله (1381). صورت و سیرت انسان در قرآن. قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1390). تفسیر انسان به انسان. تحقیق و تنظیم: محمدحسین الهی‌زاده. قم: اسراء.
دومازدیه، ژوفر (1352). زمان فراغت از دیدگاه تاریخی و جامعه‌شناسانه. ترجمه م. آدینه. فرهنگ و زندگی، شماره 12، ص14-23.
رحمانی، جعفر (1394). مدیریت فرهنگی. قم: المصطفی.
رضائیان، علی (1395). مبانی سازمان و مدیریت. تهران: سمت.
روجک، کریس (1395). نظریه فراغت: اصول و تجربه‌ها. ترجمه عباس مخبر. تهران: تیسا.
سالارزهی، حبیب‌الله؛ ابراهیم‌پور، حبیب (1391). بررسی سیر تحول در پارادایم‌های مدیریت دولتی: از پارادایم مدیریت دولتی سنتی تا پارادایم حکمرانی خوب. مدیریت دولتی، 4(9)، ص43-62.
صالحی امیری، سید‌رضا (1395). مفاهیم و نظریه‌های فرهنگی. تهران: ققنوس.
طباطبائی، سید محمد (1401). ملاحظات نظری در فقه نظام، تبیین آراء و روش‌شناسی. فقه نظام‌ساز، 1(2)،
ص71-100.
طباطبائی، سیدمحمد؛ آقاجانی، نصرالله (1402). بررسی عوامل و زمینه‌های مشارکت اجتماعی در منابع اسلامی. مطالعات فرهنگی اجتماعی حوزه، 7(14)، ص121-144.
غفاری، غلامرضا؛ نیازی، محسن (1386). جامعه‌شناسی مشارکت اجتماعی. تهران: نزدیک.
فارابی، محمد بن محمّد (1995م). آراء أهل المدینه الفاضلۀ و مضادّاتها. شرح علی بوملحم. بیروت: دار و مکتبۀ الهلال.
قمّی، علی بن ابراهیم (1363). تفسیر القمّی. تحقیق طیّب موسوی جزائری. قم: دارالکتاب، ج1.
کوئن، بروس (1391). مبانی جامعه‌شناسی. ترجمه و اقتباس: غلامعباس توسّلی و رضا فاضل. تهران: سمت.
گرانت، پوک؛ نیوئل، داینا (1395). مبانی تاریخ هنر. ترجمه مجید پروانه‌پور. تهران: ققنوس.
گیدنز، آنتونی (1386). جامعه‌شناسی. با همکاری کارن بردسال؛ ترجمه حسن چاوشیان. تهران: نشر نی.
محسنی، منوچهر (1396). بررسی جامعه‌شناسی فرهنگی ایران. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
هاشمی، سیدمحمد (1393). حقوق بشر و آزادی‌های اساسی. تهران: بنیاد حقوقی میزان.
هال، جان آر؛ جونیتس، مری (1390). فرهنگ از دیدگاه جامعه‌شناختی. ترجمه فریبرز مجیدی. تهران: سروش.
هریس، دیوید (1393). مفاهیم کلیدی در مطالعات فراغت. ترجمه محمدسعید ذکایی و سنا چاوشیان. تهران: تیسا.